Vervlogen geuren distilleren in het KunstLab
Een samenwerking tussen Het Geheugen van Geur en DURARE om een zeventiende-eeuws geurwater te reconstrueren
Gelieve te citeren als:
DURARE Project (Marjolijn Bol, Jan van Daal, Grace Kim-Butler, en Henrike Scholten). 2022. "Vervlogen geuren distilleren in het KunstLab: Een samenwerking tussen Het Geheugen van Geur en DURARE om een zeventiende-eeuws geurwater te reconstrueren." Laatste update: 29 april 2022. https://story.durare.eu/vervlogen-geuren-distilleren.
Is het mogelijk om de geuren uit het verleden te reconstrueren? Waarom zouden we dit proberen? Men speelt muziek om historische partituren tot leven te brengen; evenzo verbindt het bestuderen van historische geurrecepten ons met de praktijk van de parfumeurs die deze recepten achterlieten. In het KunstLab van de Universiteit Utrecht speurden we een lang verdwenen geur na en stelden we tegelijkertijd moderne onderzoeksvragen.
Het DURARE-team werkte samen met onderzoekers van Het Geheugen van Geur om aan de hand van een zeventiende-eeuws recept een historisch "geurwater" te reconstrueren. We voerden praktische experimenten uit om de in de tekst beschreven geur tot leven te wekken. Door de geur daadwerkelijk te ruiken – en te ervaren – konden we iets wat eigenlijk vluchtig is opnieuw beschikbaar stellen voor historisch onderzoek.
Constantijn Huygens (1596–1687) was een Nederlands diplomaat, kunstkenner, dichter, geleerde, componist, en vader van vijf kinderen, van wie er een opgroeide tot de bekende natuurwetenschapper Christiaan Huygens. Het is minder bekend dat Constantijn ook een fervent parfumeur was. Tussen zijn geschriften over uiteenlopende onderwerpen, van geneeskunde tot verf, is onlangs een verzameling van meer dan 150 recepten voor een verscheidenheid aan geurproducten aan het licht gekomen.
Historica Ineke Huysman (Huygens ING/NL Lab) plaatst de kanttekening dat "de ingrediënten van deze aromatische composities niet noodzakelijkerwijs een brouwsel opleveren dat onze hedendaagse neuzen aangenaam zullen vinden".
Een recept getiteld "Rieckend water van mijn moeder" leek bijzonder interessant om te reconstrueren. Het recept valt op omdat het persoonlijk is en refereert aan Huygens' relatie met zijn moeder, Susanna Hoefnagel. Uit hun correspondentie blijkt dat ze een hechte band hadden.
Het KunstLab van de Universiteit Utrecht is een ruimte waar natuur- en geesteswetenschappelijk onderzoek samenkomen. Een goed uitgeruste en gecontroleerde laboratoriumomgeving stelt ons in staat Huygens' recept te volgen en zijn "rieckend water" te reconstrueren. Maar net als bij een muziekpartituur of een kookrecept blijft er veel onuitgesproken en is er veel ruimte voor interpretatie.
Constantijn Huygens, 'Rieckend water van mijn moeder', KB | Koninklijke Bibliotheek, KA 47, 586
Huygens' recept vermeldt acht ingrediënten. Het bevat planten die ook tegenwoordig veel voorkomen, zoals verse lavendel, die we uit een particuliere tuin en bij een plaatselijke bloemist hebben gehaald, en gedroogde kaneelstokjes, die we in een kruidenierswinkel hebben gevonden. Verse blaadjes van de Damascusroos – een belangrijk ingrediënt – oogstten we uit de tuinen van Hofwijck, Huygens' historische landgoed (tegenwoordig een museum) in Voorburg bij Den Haag.
Huygens' recept komt neer op het weken van deze plantaardige stoffen in regenwater om vervolgens dit mengsel te distilleren tot het "rieckend water", dat wij tegenwoordig een hydrolaat noemen. Distillatie is het proces waarbij de componenten van een vloeibaar mengsel worden gescheiden door verdamping en condensatie. Met andere woorden, een hydrolaat is een mengsel van essentiële oliën en in water oplosbare bestanddelen die uit plantenmateriaal zijn gedistilleerd.
Anoniem, 1659. Pharmacopoea Hagiensis. Den Haag: Joannem Tongerloo.
Zeventiende-eeuwse Nederlandse apothekers verkochten dergelijke hydrolaten in veel variëteiten voor medische, cosmetische en aromatische doeleinden. Dit is de eerste bladzijde van het hoofdstuk over gedistilleerd water in de Pharmacopoea Hagiensis uit 1659. Het vermeldt, onder andere, de "waters" van zwarte kersen (Cerasorum nigrorum), rozen (Rosarum), en salie (Salviae). Deze zouden door apothekers in Den Haag zijn verkocht in de tijd dat Huygens zijn recepten samenstelde, maar ze zullen waarschijnlijk niet de geur hebben bevat die de herinnering aan zijn moeder opriep.
Het verzamelen van de verschillende materialen voor ons experiment leidde tot vragen over de grenzen van onze reconstructie. Zijn onze hedendaagse planten wel vergelijkbaar met die uit de zeventiende eeuw? Welke soort lavendel zou Huygens hoogstwaarschijnlijk hebben gebruikt? Welke soorten kaneel werden in de zeventiende eeuw naar Nederland geïmporteerd?
De beschikbaarheid van veel van Huygens' ingrediënten is ook afhankelijk van het seizoen. Dit betekent dat zijn "rieckend water" alleen in een bepaalde tijd van het jaar kon worden gemaakt. Wanneer is de beste tijd om de meest aromatische rozenblaadjes of lavendel te plukken? Hoe snel na de oogst moet het plantmateriaal worden gebruikt? De poging om Huygens' recept te reconstrueren heeft zo ook een gesprek op gang gebracht over de tijdsbeperkingen die zijn werk stuurden.
Nadat wij ons plantmateriaal hadden uitgekozen, lieten wij het in water weken, zoals Huygens voorschrijft:
De groene cruyden sal men snijden, de drooghe grof stooten en tsamen te weecke stellen in een pinte regenwater den tijd van 24 uren. Daarnaer gedistilleert totdat de materiale droogh zijn.
Een belangrijk apparaat voor onze reconstructie was de hier afgebeelde koperen alambiek. We vermoeden dat deze alambiek vergelijkbaar is met wat Huygens zelf zou hebben gebruikt voor de distillatie. De grote ruimte aan de linkerkant wordt gevuld met het mengsel van geweekte plantenmassa en water. Deze wordt vervolgens bovenop een kookplaat geplaatst zodat het mengsel veilig en stabiel kan worden verwarmd (Huygens zou natuurlijk een vuurtje hebben gestookt). Terwijl het mengsel kookt, verdampen het water en de vluchtige plantenbestanddelen. De damp verplaatst zich naar boven en dan naar beneden in de buis aan de rechterkant. Deze manier van distilleren staat bekend als "waterdistillatie", en is de oudste methode om hydrolaat te produceren.
De damp verplaatst zich door de koelspiraal, die wordt gekoeld door een constante waterstroom. In de spiraal condenseert de damp tot druppels hydrolaat, die vervolgens worden opvangen in glazen flesjes.
Klik op 'play' om in een korte video te zien hoe de hydrolaat uit de alambiek druppelt!
Op deze video is te zien hoe het hydrolaat wordt opgevangen in een bekerglas (bij 20x vergroting). Het hydrolaat bevat druppeltjes geurige etherische olie. Je kunt deze druppeltjes aan de oppervlakte zien drijven.
Na verloop van tijd verzamelen kleine hoeveelheden etherische olie zich als een laagje aan de oppervlakte en kunnen ze voorzichtig worden weggezogen.
Een boeket bloemen verwelkt binnen enkele dagen, overleeft hooguit enkele weken, maar hydrolaten zijn vele maanden houdbaar. De exacte houdbaarheid hangt af van verschillende factoren, waaronder de gebruikte plantensoorten, de omstandigheden waaronder ze zijn gedistilleerd (hygiëne is bijzonder belangrijk), en hoe ze worden bewaard (bij voorkeur op een donkere en koele plaats).
Omdat zure hydrolaten langer houdbaar zijn, hebben we ook de pH gemeten. We ontdekten dat al onze partijen licht zuur waren, met een pH van ongeveer 5. Dit betekent dat ons hydrolaat tot twee jaar houdbaar zou kunnen zijn!
Een beetje duurzaamheid zou Huygens hebben geholpen om zijn geuren via zijn correspondentie te delen met vrienden en kennissen door heel Europa heen. Om te weten te komen wat hedendaagse parfumeurs van Huygens' “rieckend water" vonden, stuurden we een flesje hydrolaat naar Parijs. Zelfs nu nog vereist het delen van een geur op afstand fysiek transport.
We gingen zelf ook naar Parijs om onze geur te delen met parfumeurs aldaar. Toevallig troffen we een biologische apotheek die de eigenaars "Huygens" hadden genoemd toen ze ontdekten dat hun zaak zich in dezelfde straat bevindt als de voormalige woning van Christiaan Huygens, de beroemde zoon van Huygens. Daan Sins van Huygens Paris heeft vervolgens in samenwerking met Marypierre Julien, parfumeur bij het parfumbedrijf Givaudan, een geur geproduceerd op basis van ons hydrolaat.
Nu kan de geur worden opgespoten en geroken tijdens de tentoonstelling "Constantijn Huygens. Geuren en Beelden" (6 april t/m 3 juli 2022) in de keuken van Huygens' voormalig buitenhuis in Voorburg.
Observaties
Susanna – en haar geur – zijn op vele manieren onbereikbaar. Historische reconstructies blijven benaderingen van het verleden. Toch kan de uitvoeringspraktijk van Huygens' recept in de huidige tijd een opstapje zijn naar vragen over zeventiende-eeuwse reuk- en geurervaringen:
- In hoeverre vertelt deze geur een verhaal over Huygens en zijn familie en vrienden? Wat was zijn relatie met zijn moeder, en wat betekende het voor hem om zijn herinnering aan haar in een recept te hebben vastgelegd? En, tot hoe ver kon een geur worden gestuurd voordat de geur vervaagde?
- En wat was de rol van niet-erkende arbeid en vaardigheid? Het distilleren was tijdrovend en arbeidsintensief – zelfs met een groot team van onderzoekers en de hulp van moderne apparatuur, zoals de kookplaat. Had Huygens hulp nodig voor zijn experimenten, en zo ja, van wie kreeg hij die?
- Dit recept werpt ook een blik op de geschiedenis van verandering in omgeving en klimaat. De chemische samenstelling van regenwater en planten in het Nederland van de 17e eeuw zal anders zijn geweest dan die van het water dat wij nu verzamelen – bijvoorbeeld als gevolg van verschillende soorten vervuiling en veranderingen in de genetische samenstelling van de planten. Zou dit van invloed zijn geweest op ons hydrolaat?
- In hoeverre is deze geur een verhaal van het Nederlandse kolonialisme? We ontdekten een kruidige noot in ons hydrolaat, afkomstig van de gedroogde kaneel. In Huygens' tijd vestigde de Vereenigde Oost-Indische Compagnie een koloniaal bestuur over het huidige Sri Lanka, van waaruit kaneel, peper, bijenwas en andere handelswaar werden geëxporteerd.
Het KunstLab vervulde van een zoete en kruidige geur – een geur die Huygens waarschijnlijk aan zijn moeder deed denken. Roken wij wat hij rook? Onze experimenten met Huygens' recept verscherpten ook onze vragen naar de relatie tussen vergankelijkheid en duurzaamheid: levens die voorbijgaan terwijl de herinneringen eraan bewaard blijven in een archief; planten die binnen een seizoen verwelken terwijl hun soorten eeuwenlang overleven; geuren die vervliegen maar door nieuwsgierige historici en parfumeurs worden geïnterpreteerd met behulp van moderne technologieën.
Door vervlogen geuren te distilleren, brachten we laboratoriumpraktijken en geschiedenis samen. Tegelijkertijd bedreven we geschiedenis met onze neuzen.
Dit project was een samenwerking tussen:
- Het Geheugen van Geur: een project van De Jonge Academie (van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen) met Nadine Akkerman, Marjolijn Bol, and Hanneke Hulst.
- Ineke Huysman (Huygens ING/NL-Lab).
- Astrid van Nes (Huygens' Hofwijck).
- Maureen van Dam (Stichting Brein in Beeld).
- Marypierre Julien (Givaudan).
- Daan Sins (Huygens Paris).
- DURARE: een door de ERC gesubsidieerd project met Marjolijn Bol, Grace Kim-Butler, Jan van Daal and Henrike Scholten
- Met speciale dank aan Geeske Bisschop and Jeffrey Oostra.
Aanvullende bronnen:
Voor Huygens' correspondentie online, zie deze database.
Voor een bespreking van Huygens' parfumrecepten, zie Ineke Huysman, "Constantijn Huygens: amateur-parfumeur," pp. 108-114. In Vervlogen - Geuren in kleuren (Zwolle: Uitgeverij Waanders, 2021).